I. Baat yi ñuy jëfëndikoo
Bu ñu yokee $2,6$ ci $7,89$, da ñuy amm $10,49$. Xayma boobu dees na ko tuddee ab yokk. $10,49$ mooy ndajalék (somme) $2,6$ ak $7,89$.
$2,6$ ak $7,89$ ñooy cërr yi.
Sik yaatal, su $a$ ak $b$ nékkè ay limmum fukkel, boolèk limmum fukkel $a$ ak limmum fukkel $b$ ñu ngi koy binndè $a+b$ ; $a$ et $b$ ñooy cëruy boolé moomu.
Ci benn boolé :
- cër yi ñooy limm yi ñuy boolé;
- ndajalé mi mooy jèxitalu boolé mi.
Ci missaal :
$2,6 +7,89 = 10,49$ ; tëralin woowu mooy binnd cim rëdd (écriture en ligne) bu mboolé mi.
$$\begin{array}{r}~2,60 \\ +~7,89 \\ \hline ~10,49\end{array}$$
Tëralin wii nak mooy binnd ci kènnu (écriture en colonnes) bu mboolé mi.
Ci mbinnd moomu, dañuy yémalé xosi yi.
II. Ay Jaglé (Propriétés)
Weccaloo (commutativité)
Ñaari limmum fukkèl $a$ ak $b$ yoo jël, manees naa binnd :
$$a+b = b+a$$
Da ñuy naan "boolé" ab xayma bu dëppook weccaloo la.
Anndaalé (associativité)
Ñetti limmum fukkèl $a$, $b$ ak $c$ yoo jël, manees naa binnd :
$$(a+b)+c =a+(b+c)$$
Da ñuy naan « boolé » ab xayma bu dëppook anndaalé la.
Cëru tus ci ab boolé
Limm « tus », ñu koy binndè 0, du soppi dara ci ab boolé.
Maanam, su $a$ nekkè benn limmum fukkèl bu mu mana doon, da ñuy amm :
$a+0=a$ et $0+a=a$
Da ñuy naan 0 ab cër “wu màndu” la (élément neutre) ci ab boolé.
Xayma ci lu gaaw ab ndajalé
- Soo buggee xayma ci lu gaaw ab ndajalé, mann ngaa tèè fas wi njëkk ba noppi ûtal $0$ ci yi dess su fékkè ñaarèlu fas wi dafa nekk $0$, $1$, $2$, $3$ wala $4$.
Ay missaal :
$5~347$ (sorèwul ak) $\rightarrow 5~000$
$2~198$ (sorèwul ak) $\rightarrow 2~000$ - Su ñaarèlu fas wi nekkè $5$, $6$, $7$, $8$ wala $9$, su boobaa mann nga mengëlé limm bi nga amm ak limm bi ko gënë jégé, ëp ko, té and ak ay tus $158 \rightarrow 200$.
$4~711 \rightarrow 5~000$. - Soo bëgè lu gënë jégé, da ngay tèè ay fas yu gënë bari
$5~437$ sorèwul ak $5~400$
$7~463$ sorèwul ak $7~500$
Soo bëggè am xayma bu gaaw ci benn ndajalé, da ngay boolé ay xayma yu jégé cër bu nekk.
Ci missaal :
Soo waroona xayma ci lu gaaw ndajalé bii $$2~037,82+4~984,75$$ da ngay sètlu né $2~037,82$ jégé na $2~000$ té $4~984,75$ jégé na $5~000$ ; konn nak benn xayma bu gaaw bu $2~037,82+4~984,75$ day nekk $2~000+5~000=7~000$.
